روز 13 و 14 مهر جاری، کنفرانس "انقلاب و تطور در تفکر و تاریخ اسلامی" از سوی بنیاد مطالعات اسلامی روسیه و انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه برگزار شد. این کنفرانس در گرامیداشت یک دهه همکاری علمی این دو مرکز علمی بنیاد و انستیتو برگزار گردید.
اهداف کنفرانس
در معرفی کنفرانس آمده است: «هدف کنفرانس، بررسی منطق پویای فرهنگی در اسلام که از یک سو زمینه‌ساز تغییرات انقلابی و از سوی دیگر ضامن اجرای آنها در سیستم فرهنگ اسلامی است. کنفرانس برای شرکت همه اسلامشناسان اعم ازفیلسوفان، تاریخدانان، زبان‌شناسان، اقتصاددانان و دانشمندان علوم سیاسی است. موضوع کنفرانس بیشترین گستره زمانی، از پیدایش اسلام تا زمان حاضر، با گسترده‌ترین تفسیر ممکن از موضوعات آن را دربر می‌گیرد. آیا پیدایش اسلام، ظهوری انقلابی بود که همه عناصر عهد جاهلیت را نفی می‌کرد یا اینکه اسلام توانست با تغییر و تبدیل، عناصر ضروری فرهنگ قبل از اسلام و جهانبینی آن را حفظ و پیوستگی فرهنگی را تضمین نماید. آیا علوم اسلامی در حوزه‌های گوناگون (روشهای فقهی عقل‌گرایانه، عقاید و فلسفه معتزلی و اشعری، شیوه‌های جدید در شعر و غیره) در دوره اسلامی به وجود آمد؟ آیا شکنندگی انقلابی، با مقاومت برخی از روشنفکران اسلامی مواجه شد یا اینکه این روند با تکیه بر مکانیزم سازگاری و تقلید، تکامل یافت؟ تغییرات انقلابی چگونه آماده می‌شود و مکانیزم‌های سازگاری آن چگونه کار می‌کند و بر کدام مدل شناختی تکیه دارد؟ بیان و بحث درباره این نوع مسائل اهداف برگزاری این کنفرانس را تشکیل می‌دهد.»
گزارش روز نخست؛ افتتاحیه
کنفرانس ساعت 10 صبح روز پنج‌شنبه 13 مهر، با شرکت شخصیت‌های علمی ایران و روسیه آغاز شد. دکتر مهدی سنایی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه و دکتر رضا ملکی، رایزن فرهنگی ایران در روسیه از جمله مهمانان این کنفرانس بودند. سخنرانی‌ها به زبان روسی و فارسی و با ترجمه همزمان انجام گرفت. آقایان جهانگیری، ادریسف، نسیم میرزایف و آندره لوکاشف کار ترجمه همزمان را انجام دادند.
در آغاز کنفرانس نماهنگی از آلبوم عکسهای نشست‌ها و کنفرانسهای مشترک طی ده سال گذشته، پخش گردید.
سپس پروفسور آندره اسمیرنوف، رئیس انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه، ضمن خوش‌آمدگویی به میهمانان ایرانی و روسیه‌ای، اظهار داشت که این کنفرانس در چارچوب سلسله‌برنامه‌های صدمین سالگرد انقلاب روسیه و همچنین دهمین سال همکاریهای علمی مشترک بنیاد مطالعات اسلامی روسیه و انستیتو فلسفه برگزار می‌گردد. ابتکار همکاری با بنیاد در دوره ریاست آکادمیسین عبدالسلام حسین‌اف اتفاق افتاد که بر مبنای سیاست تنوع‌بخشی به فلسفه جهانی، بخش مطالعات فلسفه اسلامی نیز در انستیتو نیز ایجاد شد.
وی در ادامه به تبیین ابعاد همکاریهای بنیاد و انستیتو پرداخت و با اشاره به 16 اثر مشترک و سالنامه و کنفرانسهای متعدد، اظهار نمودند که مقالات ارائه شده در کنفرانس به صورت کتاب منتشر می‌گردد. اگر ما دانش شرق‌شناسی عمیقی نداشته باشیم نمی‌توانیم فلسفه اسلامی را به درستی مورد مطالعه قرار دهیم. هر اسلامشناسی به نوعی فیلسوف هست.
سپس پروفسور عبدالسلام عبدالکریم‌اویچ حسین‌اف، ریاست سابق انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه، برگزاری این کنفرانس را به دلیل نقشی که در همکاری علمی بین فیلسوفان ایران و روسیه ایفا می‌کند دارای اهمیت دانست. وی با اشاره به همکاریهای علمی با بنیاد اظهار نمود: این همکاری به فلسفه روسیه غنا می‌بخشد، و دید فلسفی ما را وسعت می‌بخشد. همکاریهای فلسفی بین دو کشور، نه تنها ارزش حرفه‌ای دارد، بلکه یک اهمیت وسیع فرهنگی برای روسیه را دارا است. چرا که موجب برطرف نمودن سوء تفاهم‌های موجود نسبت به فرهنگ اسلامی خواهد انجامید
سخنران بعدی، دکتر حمید هادوی، ریاست بنیاد مطالعات اسلامی روسیه بود که، ضمن خیرمقدم گفتن به میهمانان و شرکت‌کنندگان، گزارشی از همکاریهای ده‌ساله بنیاد مطالعات اسلامی روسیه با انستیتو فلسفه ارائه دادند. وی اظهار داشتند که: «زمانی که در سال 2007 ما همکاریهای خود را با انستیتو را شروع نمودیم، طرح‌های زیادی را مطرح نمودیم امابرای ما تصور واضحی نبود که این همکاریها چه ثمراتی را در پی خواهد داشت. از جمله نتایج این همکاریها 16 اثر علمی است که توسط پژوهشگران انستیتو کار شده است و همچنین سالنامه فلسفی ـ عرفانی اشراق است که به زودی جلد هشتم آن منتشر خواهد شد. ما ده کنفرانس و نشست مشترک داشته‌ایم. برنامه‌های آموزشی نیز از جمله فعالیتهای مشترک ما است که از سال جاری همکاری در این بعد را گسترش دهیم و امید داریم در کنار برگزاری کورسهای علمی، تدریس گرایش‌های اسلام شناسی را در انستیتو داشته باشیم. علاوه بر این ما در فضای مجازی و اینترنت، همکاریهای زیادی داشتیم که راه اندازی بخش اسلام شناسی کتابخانه الکترونیک از آن جمله است.» سخنران در پایان ضمن تشکر از همکاران علمی بنیاد از پرفسور اسمیرنف به عنوان رییس انستیتو فلسفه ،دکتر خسروپناه به عنوان رییس موسسه حکمت و فلسفه ایران و دکتر اعوانی به عنوان رییس سابق موسسه حکمت و فلسفه ایران به واسطه همکاریهای سازنده و مستمرشان با بنیاد مطالعات اسلامی تشکر ویژه نمود.
آقای دکتر اسمیرنوف در تکمیل سخنان ریاست بنیاد، گفتند که امروز مراکز بسیاری شعار می‌دهند که در رابطه با مسائل و مشکلات فکری ، فرهنگی موجود چه و چه باید کرد، اما بنیاد مطالعات اسلامی، بدون جنجال تبلیغاتی و در عمل این کار را انجام داده است.
سخنران بعدی، دکتر رضا ملکی، رایزن فرهنگی کشورمان در روسیه بود. وی ضمن تشکر از برگزار کنندگان این همایش، اظهار داشت که: «تحولات منطقه‌ای و جهانی، ضرورت و اهمیت شناخت اسلام و فلسفه اسلامی را نشان می‌دهد. آینده پژوهان در نظام قدرت در آینده جهان، حوزه تمدن اسلامی و جهان اسلام را یکی از قطب‌های مهم هندسه قدرت در آینده جهان می‌دانند. شاید همین مسئله باعث بعضی از نگرانی‌ها برای برخی شده است که جریان اسلام‌هراسی را در دنیا دامن می‌زنند. از این جهت شناخت و بازشناسی اسلام اهمیت بیشتری یافته است.».
سخنران بعدی، دکتر مهدی سنایی، سفیر ایران در روسیه بود. وی با اشاره به موضوع کنفرانس، اظهار داشت: «اگر در گذشته تحولات دینی و مطالعات اسلامی در جریان بود، اکنون با توجه به اتفاقات خاورمیانه ، این نوع فعالیتها مهم‌تر شده است. ما باید پژوهش کنیم که این وقایع چرا به وجود آمده است و چه ریشه‌های عمیقی دارد؟ به هر حال همه این مدل‌ها به نام اسلام ارائه می‌شود.». آقای سفیر به معرفی ترجمه روسی کتاب خود، «روابط ایران و آسیای مرکزی: گرایشات و چشم‌اندازها»، پرداخت که اخیرا در روسیه منتشر شده است.
آخرین سخنران افتتاحیه دکتر غلامرضا اعوانی بود که، ضمن اشاره به بازدید اساتید فلسفه انستیتو مسکو از مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه در سال 2007 و علاقه به فلسفه در روسیه، به شرحی اجمالی از جایگاه حکمت اسلامی و مکاتب آن در ایران پرداخت.
گزارش روز اول کنفرانس: سخنرانی‌ها
سخنرانی اول: مقایسه تطبیقی سیر تطور فلسفه اسلامی و اصول فقه / عبدالحسین خسرو پناه
نخستین سخنران کنفرانس، حجت الاسلام و المسلمین دکتر عبدالحسین خسروپناه بود که بحثی مقایسه‌ای از سیر تطور فلسفه اسلامی و اصول فقه را ارائه نمودند. وی مباحث خود را ذیل پنج محور ارائه نمودند. تعریف و تفاوتهای ماهوی و روش‌شناسانه فلسفه اسلامی و اصول فقه؛ میزان تأثیرپذیری موضوعات و مباحث فلسفه اسلامی و اصول فقه؛ تعریف فلسفه در یونان و دوره اسلامی و لزوم ارائه تعریف جدید بر اساس طبقه‌بندیهای جدید و فلسفه‌های خاص؛ تغییر شناخت علاقمندان غربی به تاریخ فلسفه اسلامی، تطورات تاریخی اصول فقه و تمدن نوین اسلامی از جمله مباحثی بود که در این سخنرانی به آنها پرداخته شد.
سخنرانی دوم: آیا در تاریخ فلسفه اسلامی پارادایم اندیشه های انقلابی وجود داشته است؟ / آندره اسمیرنوف
دومین سخنران این کنفرانس پروفسور آندره اسمیرنوف، رئیس انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه بود که در سخنرانی خود به دو سؤال پرداختند: «چرا فلاسفه، به فلسفه‌پردازی می‌پردازند» و «چرا فرهنگ اسلام دارای یک افق کامل و پیوسته از فلسفه است بر خلاف فلسفه غرب، که کاملا معاصر و منقطع از گذشته است، فلسفه اسلامی اما به مسائل و موضوعات تاریخی فلسفه نیز می‌پردازد». وی در تعریضی پوشیده به حکمت متعالیه، اظهار داشت که فلسفه و دین از هم جدا هستند و نمی‌توانند متحد شوند.
سخنرانی سوم: تکامل فلسفه اسلامی / غلامرضا اعوانی
دکتر غلامرضا اعوانی در سخنرانی خود به سهم فیلسوفان اسلامی و نظریه‌های موجود در تأسیس فلسفه اسلامی، و تطورات تاریخی فلسفه اسلامی و همچنین تفاوتهای حکمت و فلسفه جدید از مباحث مطرح شده توسط ایشان بود.
سخنرانی چهارم: پایه های فلسفی مفهوم انقلاب اسلامی مرتضی مطهری / یولیا یئوگنیونا فئودروا
وی در سخنرانی خود به دیدگاههای شهید مطهری درباره انقلاب اسلامی و جایگاه و عملکرد روحانیان در جامعه اسلامی و جهانبینی شهید مطهری بر اساس آثار وی پرداخت. این سخنرانی به مدل حکومت جمهوری اسلامی مد نظر شهید مطهری، با استفاده از اسلاید دو زبانه (روسی و فارسی) صورت گرفت. در رابطه با این سخنرانی چند توضیح و پرسش از سوی آقای عبدالحسین خسروپناه، مهدی عبداللهی و آندره اسمیرنوف و سید جواد میری مطرح شد.
سخنرانی پنجم: اندیشه های انقلابی و اشعار کلاسیک: ابوالقاسم لاهوتی / لیلا لاهوتی
در این سخنرانی خانم لیلا لاهوتی فرزند ابوالقاسم لاهوتی، ضمن اشاره به زندگینامه ابوالقاسم لاهوتی و روابط وی با شاعران و هنرمندان دوره شوروی، به شرح اشعار انقلابی لاهوتی و برخی منظومه‌های سیاسی و انتقادی وی نسبت به حکومت شوروی پرداخت.
سخنرانی ششم: مفاهیم فرهنگ‌شناختی ذکی ولیدی طوغان / ایلشاد رشیدویچ نصیروف
پروفسور ایلشاد رشیدویچ نصیراف، بررسی مکانیزم توسعه فرهنگ اسلامی را، با محوریت پرسشهای چون «آیا توسعه جوامع مسلمان، طبق قوانین کلی پیش می‌رود؟»، «آیا تحولات انقلابی در فرم‌های ویژه صورت می‌گیرد؟»، «آیا جامعه مسلمانان در برابر اصلاحات دنیوی و سکولار، به مدل سکولاریسم حساسیت نشان می‌دهد؟»، به بررسی آراء شرق‌شناس و ترک‌شناس برجسته، ذکی ولیدی طوغان و ارتباط آن با رویکرد ابن خلدون پرداخت. درباره این سخنرانی، سید جواد میری و عبدالحسین خسروپناه پرسش و توضیح خود را مطرح نمودند.
سخنرانی هفتم: در جستجوی باطنیگرایی: دیدگاه سید حسین نصر درباره اسلام و نقش وی در باطنیگرایی جهان معاصر / روزانا پسخو
دکتر روزانا پسخو، استاد فلسفه و عربشناسی دانشگاه رودن، به بررسی آراء نوین سید حسین نصر از منظر ظرفیت فلسفی آن پرداخت و سهم و جایگاه دیدگاههای وی در معنویت معاصر پرداخت.
سخنرانی هشتم: شکل‌گیری زبان فارسی به عنوان زبان فلسفه: تطور یا انقلاب؟/ تاتیانا کارنییوا
در این سخنرانی تاتیانا کارنییوا، به بررسی آثار چهار مؤلف فارسی علمی ـ فلسفی، در قرون وسطا پرداخت و به بررسی عوامل عدم رواج فارسی به عنوان زبان علم در دوره تاریخ میانه اسلامی پرداخت. به نظر وی مؤلفان آثار علمی فارسی (ناصرخسرو، ابوعلی سینا، بابا افضل کاشانی و خواجه نصیر طوسی)، عمدتا از شرق ایران بوده‌اند و عموما ارتباطاتی با اسماعیله داشته‌اند. در پایان سخنرانی ایشان دکتر اعوانی و خسروپناه تذکراتی به سخنران دادند و مباحثی درباره امکان و لزوم ترجمه اصطلاحات علمی به فارسی صورت گرفت.
سخنرانی نهم: اگزیستانسیالیسم اسلامی عبدالرازق الجبران به مثابه مانیفست انقلابیگری دینی-فلسفی عربی معاصر / فریس عثمانویچ نوفال
فریس نوفال، عضو هیئت علمی دانشگاه لوگانسک ـ اکراین، آخرین سخنران روز نخست بود که به بررسی دیدگاههای انتقادی و تحول‌گرای متفکر معاصر عراقی، عبدالرازق الجبران نسبت به فلسفه اسلامی پرداخت. گفتنی است که دو اثر از نوفال در موضوع معتزلیه توسط بنیاد در چارچوب همکاریهای علمی با انستیتو فلسفه منتشر شده است.
گزارش روز دوم کنفرانس: سخنرانی‌ها
سخنرانی دهم: دین در جامعه معاصر ایران: تاملی در باب تمایزات بین امر عرفی و امر سکولار / سید جواد میری
دکتر سید جواد میری، سخنرانی خود را حول دو محور «وجود تمایز اپیستمیک بین مفهوم سکولار و مفهوم عرفی» و «نقد خوانش یوروسنتریکی و بینش کاتولیکی تفکر ایرانی ـ شیعی در بستر پساانقلابی و لزوم بازگشت به بنیانهای خویش و بهره گرفتن از ظرفیتهای ساحت عرفی» ایراد نمودند. به نظر دکتر میری: «ساحت عرفی، نیازمند نوعی بازخوانی اجتهادی، فراسوی مؤلفه‌های کاتولیکی ، دوگانه‌های سکولار و ساکرال و مدرنیته یوروسنتریکی می‌باشد.».
سخنرانی یازدهم: مفاهیم کهن ایرانی و توپوسها در شعر کلاسیک فارسی (نگاهی به مسئله تداوم فرهنگی) / مارینا ریسنر
دکتر مارینا لوبوونا ریسنر از انستیتو کشورهای آسیا و آفریقا – مسکو، درباره موضوع گسست فرهنگی ادبیات فارسی با ایران پیش از اسلام و قرار گرفتن آن به لحاظ شکل و محتوا تحت تأثیر زبان عربی بود. در بررسی دقیقتر شاهد تصاویر و شیوه‌های ایرانی و ارتباط ساختارهای ذهنی پیچیده ایرانی در اشعار قرون وسطای فارسی قابل مشاهده است. بررسی مضمون توحید در قصائد بهاریه )نوروزیه( در آثار شاعران کلاسیک فارسی مانند ملاحسین واعظ کاشفی از موارد طرح شده در این سخنرانی بود.
سخنرانی دوازدهم: از آتن تا قم: تکامل فلسفه در بستر عقلانیت اندیشه شیعی / مهدی عبدالهی
حجت الاسلام و المسلمین مهدی عبداللهی، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به بررسی شناخت غربی‌ها از فلسفه اسلامی و نقد ادعای فقدان فلسفه اسلامی پیش از نهضت ترجمه از موارد مطرح شده در سخنرانی ایشان بود. به نظر ایشان، ارائه تصویر درست از جریان فکری فلسفه اسلامی و توجه به آموزه‌های تشیع پیش شرط فهم چیستی فلسفه اسلامی و تکامل آن است. چرا که مسائل فلسفه اسلامی در پرتو آموزه‌های وحیانی اسلام سیر تکاملی داشته است.
سخنرانی سیزدهم: انقلاب، سنت‌گرایی و اصلاحگری در آثار محمد اقبال / ماریتا استپانیانتس
ماریتتا تیگرانوا استپانیانتس، از اساتید انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه، در سخنرانی خود درباره همدلی‌های اقبال با مبارزات استقلال هند، رویکرد اصلاحگری و تغییر ساختار و احیای موجودیت حقیقی اسلام، در اشعار و آثار محمد اقبال لاهوری پرداخت. به نظر وی، اقبال تئوریسین جدایی و تجزیه ملت شبه‌قاره نبود و همواره مخالفتهای خود را نسبت به استقلال پاکستان از هند ابراز می‌داشت.
سخنرانی چهاردهم: مبانی سنتی تاریخنگاری عربی معاصر / دمیتری میکولسکی
دمیتری میکولسکی از انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه، سخنرانی خود را با موضوع مبانی سنتی تاریخنگاری عربی معاصر و منابع سنتی آن ایراد نمود. وی در آغاز سخنرانی خود به شوخی گفت: «من مخالفم همه انقلاب‌ها هستم و طرفدار تطورات و به همین دلیل مقاله من ضدانقلابی و محافظه‌کارانه است». مقاله وی مبتنی بر پژوهشهای طولانی مدت بر روی آثار تاریخنگاری عربی قرن 20 و 21 مانند: خلاصة تاریخ تونس اثر حسن حسنی عبدالوهاب، تاریخ الجزائر العام. عبدالرحمان بن محمد الجیلانی، تاریخ عدن وجنوب الجزیرة العربیة اثر حمزه علی ابراهیم لقمان، أعیان الدمشق فی قرن الثالث عشر و النصف القرن الرابع عشر من الهجرة، محمد جمیل الشطی سامان یافته بود.
سخنرانی پانزدهم: انقلاب در فلسفه و شعر محمد اقبال: تجربه تحلیل شناختی – گفتمانی / لودمیلا واسیلیوا؛ ناتالیا پریگارینا
لودمیلا واسیلیوا و ناتالیا پریگارینا مشترکا از انستیتو شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه، سخنرانی خود را بر اساس آنالیز متنی تحلیل شناختی ـ گفتمانی، یعنی مدل شناختی مورفولوژیک (معنایی، جمله‌ای و انگیزه‌ها)، مفهومی (که شامل زمان، مکان و رویدادها) و شناختی (که شامل ساختار و اهداف) ایراد نمودند.
سخنرانی شانزدهم: موعودگرایی یهودی در امپراطوری عثمانی قرن 17-20 / کنستانتین بورمیستروف
کنستانتین بورمیستروف از انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه، با اشاره به دو عامل: 1. مهاجرت توده‌ای یهودیها از پرتقال و اسپانیا به عثمانی عصر سلطان بایزد دوم؛ 2. پیدایش آیین جدید کابالیسم یهودی، توسط اسحاق لوریا در عثمانی قرن شانزدهم، به مسئله دؤنمه‌ها و یهودیان مخفی در دوره عثمانی و نقش آنان در تحولات سده‌های اخیر عثمانی و برآمدن جمهوریت پرداخت. در این سخنرانی شرح حال زندگانی و افکار شپتای صوی نیز پرداخته شد.
سخنرانی هفدهم: اقتباس یا اکتساب؛ راه توسعه سبک هنرهای تجسمی خلافت عربی / تاتیانا خمزیانونا استارادوب
تاتیانا خمزیانونا استارادوب از انستیتو تئوری و تاریخ هنرهای زیبا آکادمی هنر روسیه، مسئله پیدایش هنر دوره خلافت عربی و بررسی ریشه‌های یونانی ـ بیزانسی و ایران دوره ساسانی در شکل‌گیری هنر اسلامی دوره اموی و عباسی پرداخت. وی با نشان دادن تصویر یادمانهای هنری دوره اسلامی و تطبیق و ارجاع آنها به ریشه‌های تمدنی آنها، به شرح و توضیح و تحلیل هنری آنان پرداخت.
سخنرانی هجدهم: تصوف ایرانی به مثابه انعکاس هویت ملی / ولادیمیر دارازدوف
ولادیمیر دارازدوف از دانشگاه دولتی سنت پیترزبورگ، با اشاره به مشترکات آموزه‌های دینی مزدائیسم و زرتشتی‌گری با اسلام، به بررسی تصوف ایرانی و ویژگی‌های آن در تفاوت با عرفان عربی گفت. مثالهایی از شرح عشق عرفانی در تصوف ایرانی مستندات این سخنرانی بود.
سخنرانی نوزدهم: سنایی و شبستری: دو سیستم اصطلاحات و مفاهیم / آندری لوکاشف
آندره الکساندرویچ لوکاشف، دکترای علوم فلسفی از انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه، در مقاله خود به شرح سیستم مفاهیم و اصطلاحات در آثار سنایی غزنوی و شیخ محمود شبستری پرداخت. بنا بر نظر وی: «فهم صحیح معنای اصطلاحات بدون درنظر گرفتن رابطه و مناسبت آن با دیگر اصطلاحات در یک نظام فکری، میسر نیست. حتی در زبان عربی نیز تفاوت در فهم اصطلاحات وجود دارد. این تفاوت معانی واژگان عربی در زبان فارسی، ممکن است حتی بیشتر هم باشد. در آثار شبستری ما می‌توانیم یک سیستم اصطلاحات را تشکیل دهیم. چون در آثار وی، اصطلاحات اساسی فلسفه و عرفان بکار برده می‌شود و مناسبت بین این مفاهیم در چارچوب منظومه اصطلاحات شبستری مرتبط و متناظر است. اما این سیستم اصطلاحات در تفسیر آثار به کار نمی‌آید. حتی اصطلاحات مشترک، در معانی و مناسبت دیگری مورد استفاده قرار گرفته است.»
سخنرانی بیستم: روشهای هرمنوتیک در فلسفه اسلامی متأخر / ولادیمیر مارکف
ولادمیر مارکوف از انستیتو فلسفه دانشگاه دولتی سنت پیترزبورگ، با اشاره به آراء فلسفی ابن باجه و مسائل اصلی در آثار وی پرداخت.
· مشروح سخنرانی‌های این کنفرانس در کانال رسمی انستیتو فلسفه آکادمی علوم روسیه در یوتیوب قابل ملاحظه است.
پایان گزارش/.
